May Gulo sa Mindanao (Sa Visayas at Luzon din)

photo from philstar.com

Habang tayo na nasa malayo, payapa at ligtas na lugar, marami sa mga kapwa nating pilipino doon sa Kamindanawan ang dumaranas ngayon ng pagkaligalig, balisa, pighati, gutom, lungkot at pag-alala. Kasalukuyan kasing may nagaganap na digmaan sa siyudad ng Marawi sa pagitan ng mga rebelde at pwersa ng pamahalaan. Digmaang sumisira ng bahay, buhay, kabuhayan, tahanan at kinabukasan. Deka-dekadang taon na ang binibilang ang gulong ito sa maraming lugar sa Mindanao minsan ang kaguluhang ito'y nag-ugat sa hindi pagkakaunawaan at pagkakasundo sa relihiyon at prinsipyo at ngayon naman ang kaguluhang ito'y pumutok nang tila walang matinong kadahilanan at walang ideolohiyang ipinaglalaban.
Oo, magulo ang maraming lugar sa Mindanao pero kung ating susuriin may gulo saan mang bahagi ng bansa. Ang basehan ng kaguluhan ay hindi lang dahil may literal na digmaaan sa dalawang panig, ang gulo na nangyayari sa bansa ay ang ating pagkakawatak-watak, ang hindi natin pagkakasundo sa napakaraming mga bagay, ang pagyurak at paghila natin sa isa't isa at kung sino man ang nakapuwesto sa gobyerno.

Sa tuwing may pagsabog na nangyayari sa ibang bansa napakabilis nating makisimpatiya sa kanila. Kagyat tayong nagpapaskil ng pakikiramay, nagpapa-trend tayo ng hashtag, nagpapalit tayo ng profile pic bilang pakikiisa sa kanila. Isang kakatwa na hindi natin ito ginagawa sa ating bansa na sa halip na lahat tayo'y magluksa at makisimpatya ang ginagawa ng marami sa atin ay magtawa, mangutya at manuligsa na para bang napakalaki ng kontribusyon nila sa pagbabago at pag-unlad ng bansa, na para bang walang ginagawang katinuan ang sinumang namumuno, na para bang walang pinuno ang papasa sa sensitibo nilang panglasa.

May gulo sa Mindanao (Marawi). Maraming buhay ang nalalagas, maraming kaluluwa ang pumapalahaw, maraming tahanan ang nawawasak, maraming walang linaw ang kinabukasan. Tila ang gulo rito ay walang katapusan at nauulit lang sa ibang panahon at sa ibang kalapit na lugar.
Isipin at ilagay mo ang iyong sarili sa kanilang sitwasyon. Nakakatakot at nakalulungkot. Kung bakit hindi ito matuldukan nang ganap ay hindi madaling ipaliwanag at hindi madaling gawin. Walang makakaunawa sa mga taga-Mindanao kundi taga-Mindanao o 'di mo naranasan ang tumira rito, at walang makakaintindi sa kanilang pangangailangan kung hindi mo sila mauunawaan. Kung hanggang saan at hanggang kailan aabot ang sitwasyong ganito ay walang makapagsasabi.

May gulo sa Luzon (at Visayas din). Marami ang may magkakasalungat na opinyon, marami ang may 'mahuhusay' na panukala, marami ang may pansariling interes at marami ang may baluktot na obserbasyon sa sitwasyon. Hindi kailanman natin makakamit ang pag-unlad at kapayapaan kung wala tayong pagkakaisa. Sa pag-usad at unti-unting pag-unlad ng mga bansang kalapit natin tayo'y naiwan na ng ilang dekada tila nalubog at nadapa tayo sa nakaraan at 'di na tayo nakaahon pa sa pagkakalubog na ito. Nagkaroon tayo ng mentalidad na 'kanya-kanya system' na ang nais nati'y mauna at makaisa. Ang dapat sanang simpleng batas ay binabalewala natin at wala man lang matapang na otoridad na pursigidong supilin ang lumalabag sa mga batas nang tuloy-tuloy at hindi ningas-kugon lamang. Madalas pa nga na ang mga lumalabag ang sila pa ang matatapang na akala mong sila ang naagrabyado at nalagay sa alanganin.

Sa biglang tingin ang deklarasyon ng batas militar sa kapuluan ng Mindanao ay nakababahala hindi kasi natin maiwasang maikumpara ito sa batas militar na ipinatupad noong panahon ni Marcos na nagdulot ng pangamba at takot sa marami nating kababayan noon. Magkaiba ang sitwasyon, magkaiba ang panahon, magkaiba ang pinuno. Marami ang hindi mo dapat sang-ayunan sa gobyernong ito ngunit may mga bagay siyang ginagawa na dapat mo ring obserbahan na maaring magresulta sa positibo at hindi kagyat na husgahan at batikusin. Habang marami sa mga taga Mindanao ang tila positibo ang tingin sa deklarasyon ng batas militar doon heto tayo komportableng nasa lokasyon ng Luzon, Visayas at iba pang panig ng mundo ay tumutuligsa at binabatikos ang desisyon at operasyon ng gobyerno.

May gulo sa Mindanao, sa Visayas at sa Luzon din. Magpalit man tayo ng gobyerno at ng ilan pang pangulo hangga't hindi natin sinasapuso ang pagmamahal sa bansa, hindi natin pinaiiral ang disiplina sa sarili at wala ang pagrespeto natin sa batas at sa kapwa anuman ang kanyang relihiyon at prinsipyo mananatili ang gulong ito hanggang sa susunod pang mga taon at henerasyon at 'di na natin kailangan pang itanong ito.

Gusto Kong Gumawa Ng Nobela

Gusto kong gumawa ng nobela.

Gusto kong gumawa ng love story tungkol sa pagmamahal ng mga pilipino sa Pilipinas na kanyang bansa. Ikukuwento ko dito ang wagas na pag-ibig ng sinaunang Pilipino sa kanyang bansang sinilangan at kung papaano nila ibinubuwis ang kanilang buhay nang walang pag-aalinlangan para lang makamit ang kalayaan. Ikukuwento ko hanggang sa nakalulungkot na unti-unting paglamlam ng pag-ibig na ito, ilalahad ko rin kung bakit naging huwad ang pagmamahal nang makabago at moderno umanong Pilipino sa Pilipinas - dahil sa makasariling kadahilanan.

May karakter at sangkap ang istorya ng iba’t-ibang uri ng drama na katulad nang isang teleseryeng napapanood ng marami tuwing hapon at gabi; may ganid, suwail, gahaman, bait-baitan, may pangangalunya, pang-aapi, paghihiganti, at siyempre may pagtataksil – katulad nang pagtataksil ng maraming pilipino sa kanyang kapwa at kanyang pinakamamahal na bansa.


Hahaluan ko rin ito ng “horror” na genre. At gaya ng mga nobela o pelikula na may pagka-horror ang tema. Imbes na matakot ang mga tao sa mga aswang, maligno, masasamang ispiritu, demonyo o multo; sila’y matatakot sa mga taong naghahasik ng krimen at lagim sa mga mahihina, matatakot sila sa mga tiwaling militar at pulis, sa mga naglipanang kriminal sa lansangan, sa mga tarantadong pulitko, sa mga walang pusong opisyal ng gobyerno, at sa mga lider na walang ginawa kundi ang magpakasasa sa puwesto.


Hindi dapat mawala ang elemento ng “aksyon” sa gagawin kong kuwento. Ngunit hindi gaya ng aksyon sa mga malulupit na hollywood movies na malaki ang budget, may plot twist, takbuhan pagsabog o barilan; ang gagawin ng mga karakter ko sa istorya ay ang pagtakbo sa reponsibildad at kawalan nila nang aksyon sa panahon ng sakuna o trahedya, kawalan nila nang aksyon sa pangangailangan ng mga tao, kawalan nila nang aksyon sa mga taong nangangailangan ng katarungan at hustisya, kahit na ang katotohanan ay may malalaking budget na hawak-hawak ang mga bida/ kontrabida sa istorya.


Dapat ay mayroon din itong kaunting adventure. Isasaad ko ang adventure ng isang pultikong nagmula sa kahirapan, na dahil sa kanyang pagsisikap na makaahon mula rito ay gagawin niya ang lahat-lahat. Ang mapangahas na adventure ay magsisimula na may magandang adbokasiya ngunit kalaunan ay lalamunin ng sistema, matututong magnakaw, magiging gahaman, susupilin ang maliliit, kokontrolin ang lahat at magtatagumpay sa buhay. Kahit gaano pa karami ang ebidensiya, malulusutan niya ang batas.


Ang magiging climax ng aking istorya ay Komedya. Ilalarawan ko roon kung papaano tayo palaging tampulan ng katatawanan ng ibang lahi, kung papaano tayo pinagtatawanan ng ibang bansa at kung papaano tayo nagiging katawa-tawa sa paningin nila. Na sa kabila sana ng mahuhusay na mga batas, ng ating mayaman at magandang likas-yamang gubat, kabundukan, kapatagan at karagatan ay nananatili pa tin tayong hikahos at kabilang sa pinakamahihirap na bansa sa loob ng mahabang panahon.


Tatapusin ko ang istorya sa pamamagitan ng Trahedya. Katulad ng magaganda ngunit masasaklap na mga pelikula gaya ng Gladiator, Titanic, Black Swan at marami pang iba, mabibigo ang masa na makamit ang pinapangarap na kapayapaan, kaunlaran at katiwasayan. Mabubuhay at mamamatay silang nilulunod ng kanilang pangarap, pangarap na pinigilang matupad ng mga bida/ kontrabidang may kakaibang taglay na kapangyarihan – sila na mga naghahari, imortal at walang kamatayan sa mundong tila sila lamang ang may karapatang mabuhay ng masagana.


Sa End Credits lalagyan ko ito ng disclaimer, sasabihin kong ang lahat ng inyong nabasa ay fiction lang at kung mayroon mang pagkakahawig sa mga karakter, lugar, pangyayari at kaganapan, noon man o sa kasalukuyang panahon iyon ay nagkataon lamang at hindi sinasadya ng may akda.

Oplan: Pagbabago

Urat na urat na ako sa katagang “nasa atin ang pagbabago” at “ang pagbabago ay nagsisimula sa sarili” etcetera, etcetera. Nakakaurat hindi dahil sa ayaw ko nang pagbabago o hindi ko inaakto ang pagbabago, nakakaurat dahil hindi naman talaga ito ang nangyayari. Dahil ang totoo, marami sa ating mga pilipino ang ayaw magbago, ayaw tumino at ayaw magpadisiplina. Kadalasan pa nga saka pa lang ito magbabago o magtitino ang isang tao ‘pag hindi na umubra ang kanyang palusot o ‘pag may nangyari ng masama sa kanya o sa kanyang pamilya.

Magmula (siguro) sa pinakamapera hanggang sa pinakawalang-wala ay mahirap sawayin at supilin dito sa atin, kung sasabihan at sisitahin mo sila na kailangan nilang magbago para sa kapakanan ng bansa ay taingang-kawali lamang ang mga ito. Kasi nakasanayan na natin ang mga ganung bagay; na kahit mali basta marami ang gumagawa okay lang, na kahit labag sa batas basta walang sumisita okay lang, na kahit hindi tama basta walang nagbabawal okay lang. Astig kasi tayo.


Harapin na natin ang totoo, na wala o kulang ang inisyatibo ng maraming pilipino para sa disiplina at pagbabago – kaya panahon na para makaranas tayo ng lider na magdidisiplina sa mga pinoy na walang galang sa batas.
Iba na ang henerasyon ngayon, ibang iba sa nakagisnan ko noon. Dati, mas mahigpit at mas disiplinado ang mga magulang sa anak; (paminsan-minsan) sila’y namamalo, nananakit at kinagagalitan ang mga anak kung ito’y nagiging suwail at matigas ang ulo samantalang ang mga guro ay namimingot, nangungurot at namamato ng eraser sa mga estudyanteng sobra ang kulit at likot. Ngayon, hindi mo na magagawa ang mga ‘yan dahil child abuse umano. 


Minsan akong nakagalitan, napalo, nakurot, napikot at nasaktan ng aking magulang kabilang na rin ang aking mga guro – ang mga ‘yon kung hindi rin lang pagmamalabis ay kasama sa proseso ng pagdidisiplina ng bata. At ni minsan, hindi ako nagtanim ng galit sa aking mga guro o magulang. Ngunit nabaligtad na yata ang sitwasyon ngayon, ang mga kabataan na ang terror at hindi mo sila pwedeng kastiguhin o isuplong kahit na ang mga ito’y nakapanakit, nagnakaw, nangholdap o nakapatay, salamat sa Juvenile and Justice Act of 2006.
Ipinamumulat natin sa mga bata ang disiplina pero nakalulungkot na tayong nasa tamang edad at pag-iisip ay tila nakaligtaan ito. Alam naman ng lahat kung para saan ang kulay ng ilaw-trapiko, ang role ng footbridge at underpass, na hindi tama ang magkalat, na kakupalan ang magparada ng basta sa kalsada, na pagpapakita ng katarantaduhan ang sumalubong sa kalsada, na iligal ang magtinda at harangan ang daanan ng tao (marami pa ‘yan dagdagan mo na lang) – pero dahil nakasanayan na, tila naging pangkaraniwan na lang ito. Tapos, may ‘change is coming’, ‘change is coming’ pa tayong nalalaman e, karamihan nga sa nananawagan nito ang dapat unahin na disiplinahin.


Walang pagbabago kung mananatili tayong gago.
Walang mag-iiba kung lahat ay umaastang tanga.
Walang pag-usad kung walang disiplinang ipinatutupad.


Ang pagsakay sa kung ano ang uso at napapanahon (bandwagon) ay isang kaugalian ng pinoy, tila wala tayong disposisyon sa isang bagay at hindi natin kayang pangatawanan ang naunang desisyon. Ang mentalidad na kung sino ang popular at tanyag ang madalas nating tinitingnan at pinapaboran kesehodang ang iba ay mas kwalipikado at mas kakayahan. Hindi ba’t ‘yon ang dahilan kung bakit nagkaroon ng ‘Cory Aquino’, ‘Noynoy Aquino’, ‘Lito Lapid’, ‘Erap Estrada’, Tito Sotto’, ‘Jinggoy Estrada’, ‘Bong Revilla’ at iba pa sa mundo ng pulitika? Sinayang natin ang napakalaking pagkakataon na pagsilbihan tayo ng mas kwalipikadong tao para sa pagkapangulo. Hindi nagwagi at hindi ipinagkalooban ng mataas na posisyon ang mga gaya nina Jovito Salonga, Bayani Fernando, Gibo Teodoro, Dick Gordon, Miriam Defensor-Santiago at Raul Rocco. Nagbago na ang panahon, kasabay ng pagbabago ng klima ay ang pagluklok natin sa mga walang kakayahan, ang pagwalang bahala natin sa leksyon ng kasaysayan, mas pinipili ng marami ang maging agresibo kaysa maging matalino.


Sa pagluklok natin sa inaakala nating magsasalba sa bansa, sinasayang natin ang pagkakataon, nasasayang natin ang maraming taon. Eleksyon na naman, may pagkakataon tayong muli na maghalal ng isang taong magsasagwan sa isang lumang bangkang nagpupumilit na sumabay sa malalakas na alon ng karagatan. Ang pagbabago ay nasa ating mga kamay sa pamamagitan ng pangalang isusulat mo sa balota at ang magpapatupad ng inaasam mong pagbabago (umano) ay ang ating maihahalal. Ang desisyon mo’y hindi sana nakadepende sa kung sino ang sikat o sa kung sino ang pinakamagaling manghikayat o sa kung sino ay may pinakamagandang pangako o sa kung sino ang pinakamahusay na mang-uto.
 

Ayaw ng (halos) lahat sa kandidatong nanunuhol ng pera para lang sila’y maiboto pero nakakatawa na hindi naman nila kayang tanggihan ang groceries, bigas at pakimkim ng mga pulitikong ito. Galit na galit tayo sa korapsyon pero directly or indirectly nagiging bahagi naman tayo nito.

Wala na ang paninindigan basta may dal’wang kilong bigas.
Wala na ang dangal basta may ilang piraso ng noodle at sardinas.
Wala na ang dignidad basta may bayad.
Wala na ang prinsipyo basta may limandaang piso.

Lantaran at garapalan ang paggasta ng mga tumatakbo sa pulitika. Ang dami nilang pangako; magmula sa trabaho hanggang trapiko, magmula sa kagutuman hanggang mapunan nila ang ating mga tiyan, magmula pagsugpo ng kriminalidad hanggang sa pag-unlad, magmula kalikasan hanggang zero bill sa pagamutan, magmula ekonomiya hanggang sa tayoy ‘di na mabuwisan, magmula kapayapaan hanggang sa kaunlaran. Sa tingin mo, kung totoong lahat ng mga ito at kung tutuparin nilang lahat ng kani-kanilang mga pangako, may matitira pa ba kayang problema ang ating bansa?
 

Ang mga pangako ng maraming pulitiko ay ginawa lang para mayroon kang paniwalaan, ang marami sa mga slogan nila ay nilikha lang para magtugma ang mga salita. Pero teka pinaniwalaan mo rin yata ang mga ito:

- Erap para sa mahirap
- Kung walang corrupt, walang mahirap
- Tapusin ang gutom, hindi ang nagugutom
- Gusto ko happy ka
- Sa nagkakaisang Cavite, walang imposible
- ‘Pag pursigido ang tulong kapwa sigurado
- Kay Binay, giginhawa ang buhay
- Walang forever sa pagmamahal…ng kuryente


Swerte tayo dahil kahit papaano mayaman tayo sa likas-yaman, minalas nga lang tayo sa mga pulitikong yumayaman pero hindi naman likas na mayaman. Hindi na nakakapagtaka ‘yun dahil pansamantala lang (o hindi) na napipiit sa malamig at de-aircon na selda(?) ang mga tiwaling pulitiko pero pagkatapos maabsuwelto dahil sa kakulangan umano ng ebidensiya, muli silang maghahari at maluluklok sa puwesto. Ayaw natin sa magnanakaw pero gusto natin silang iboto, ayaw natin sa walang alam pero lumalabas na tayo ang mas walang alam at pakialam.


May kanser ang lipunan at totoo yatang walang lunas para rito. Siguro magluklok na lang tayo ng lider na kayang ipa-chemotherapy ang bansa hanggang sa mabawasan o tuluyan nang mawala ang cancer cells na nanalaytay sa dugo ng mga suwail at ganid na pilipino. Siguro magluklok na lang tayo ng pinunong may ipinapakitang pruweba kung papano naging disiplinado ang isang lugar magmula sa pagiging magulo nito, may katiwasayan, may progreso, ipinapatupad ng maiigi ang batas, may kinabukasan at may ipinagmamalaki.

Tayo'y maghahalal ng pangulo, hindi ng ating magiging idolo at kung ang ibinoto mo ang siyang mananalo ngayong eleksyon lahat tayo'y dapat itong tanggapin.
At kung pagkatapos ng anim na taon na tayong lahat na bumoto sa kanya ay mabigo, muli tayong mauuwi sa pagkadismaya. Nakakasawa mang sabihin pero babalik na naman tayo sa umpisa. (Ang tagal na nating umaasa.)

(galing ang larawan kay Jed Asaph Cortes - How to offend all presidential candidates and their supporters with one poster)

Walang (Pang) Epekto Ang Apec

Marami ang nagsasabing may mabuting benepisyo sa bansa ang APEC pero wala naman ni isang netizen ang nagbibigay ng komprehensibo at kongkretong paliwanag kung paano nga ba nakikinabang ang maliliit na mamamayan sa tuwing may nagaganap na pagpupulong sa APEC. 


Maari ngang may advantage ang APEC sa ekonomiya natin subalit meron din namang negatibong epekto ito sa bansa kabilang na sa naapektuhan nito ang maliliit nating magsasaka at mangingisda.
Sa simula pa lang ay kasama na sa naging paksa ng APEC ang Tariff Reduction. During 90’s may mga rate of duty pa na umaabot sa 30% hanggang 50% pero dahil sa agreement ng mga bansang kabilang sa APEC wala na ito. Ang existing na tariff rate na lang sa Adwana ay naglalaro sa 1% hanggang 10% na lang marami na nga ring 0% ang tariff rate – at ang dahilan daw rito ay ang kinakailangang pagsabay ng bansa bilang globally competitive country. 


Sa maliit na bansang tulad ng Pilipinas, malaking halaga ang nawawala sa kaban ng bayan sa pagpapatupad ng tariff reductions, huwag muna nating isama ang talamak na korapsyon sa Adwana na hindi kailanman mawawala. Halimbawa, ang dating binabayarang customs duty na Php1,000,000 kada container ay nagiging mahigit sa Php100,000 na lang o mas mababa pa (dahil sa APEC). Ito rin ang dahilan kung bakit palaging may deficit at short sa target ang Bureau of Customs taon-taon. Sa pagbaba ng buwis sa Adwana naramdaman ba natin na bumaba rin ang halaga ng maraming pangunahing produkto ng bansa? Ewan.
Malinaw na bilyong piso kada buwan ang nabawas sa kita ng Bureau of Customs simula nang magkaroon ng tariff reduction pero (halos) hindi ito naramdaman ng maliliit na mamamayan at malinaw rin na ang malalaking negosyante ang nakinabang dahil dito. 


Sa pagbaba nang koleksyon ng Adwana, struggling ang pamahalaan sa kung papaano at sa kung saan makakakuha ng perang pangtustos sa lumalaking gastos ng bansa. Dahil higit na madami ang import natin kaysa export nalalagay tayo sa hindi magandang sitwasyon, hindi tayo makasabay sa sinasabing ‘globally competitive’, hindi naging advantage sa atin ang APEC.
Isa pang naging dagok sa ekonomiya at sa sektor ng magsasaka at mangingisda na maraming imported na produkto ang nawalan ng restriction at naging freely importable, at ang maluluwag na pag-iisue ng Import Permits ng DA, BPI, BFAR sa inaangkat na agricultural at aquatic products tulad ng mga gulay na patatas, sibuyas, bawang, atbp. maniniwala ka ba na maraming isda sa palengke ay imported mula sa bansang Taiwan at China? At kung hindi pa pumutok at nas-sensationalize ang isyu tungkol dito malamang na patuloy lang sa pananamantala ang mapagsamantalang negosyante. 


Ang dapat sana na pagpapalakas sa industriya ng Agrikultura at Pangingisda upang makapag-export man lang tayo ng agri products (at sumabay sa APEC ekek) ay tila hindi nangyayari. Ang masaklap pa ay ipinagmamalaki ng kahit na sinong nanunungkulan sa gobyerno ang pag-iimport natin ng milyon-milyong tonelada ng bigas sa bansang Vietnam, idagdag pa natin ang pagkukulang sa ayuda ng pamahalaan sa ating magsasaka at mangingisda. 


Wala na ngang pondo para sa sektor ng magsasaka nagkaroon pa ng bogus na pondo para sa agrikultura na tinawag nilang Fertilizer Scam na alam ng lahat na nauwi sa korapsyon.
Dahil nakadepende ang maraming negosyante sa mababang taripa ng kanilang commodity hindi naging progresibo ang ating produksyon, nag-iimport na lang tayo ng finished products na ibinebenta nang direkta sa supermarket, grocery at palengke; iilang pabrika lang ba ang nagma-manufacture ng damit, tsinelas, sapatos, at iba pa? At bakit nga naman sila magtatayo ng pabrika kung mas mababa ang cost ng imports kesa mag-manufacture nito?


Sa pagtatapos ng APEC, malamang na marami ang napag-usapan pero sana kasama sa napag-usapan ang pagpapalawig at pagpapalakas ng hindi lang ng BPO Industry kundi pati ‘yung mga pobreng nagbibigay sa atin ng pagkain sa ating hapag-kainan. Hindi lang naman teknolohiya ang kailangan ng bansang ito.

Guni-guni

At ang lahat ay magyayabang na kilala nila ang kanilang sarili.
Sa tuwi-tuwina, bibigkasin ang angking talino at iwawagayway ang kakayahan sa mga bagay-bagay. 
Kung papaano umunlad mula sa pagdarahop. 
Kung papaano umasenso mula sa kawalan. 
Kung papaano naging makapangyarihan mula sa pagiging busabos. 
Kung papaano binubusog ang tiyan ng masasarap na pagkain. 

At tulad ng dalaga sa kanyang mangingibig paniniwalaan ang katagang 'mahal kita' at 'magpakailanman' 
kahit paulit-ulit na lokohin, 
kahit paulit-ulit sa pagsisinungaling, 
kahit paulit-ulit ang pangako.

Ano't lagi nating niyayabang ang ating yaman? Ang talino?
Ang karangalan?
Ilang milyong piso na ang mayroon ka? Summa cum laude ka ba?
Pangarap mo bang maging alkade ng Maynila? Pera, talino at kapangyarihan.
Kombinasyong patungo sa kapalaluan kung walang pagtitimpi, kung hindi ikikimkim. 

Hambog ka, hindi mo lang alam o ayaw mo lang tanggapin.
Sinungaling ka, hindi mo lang maamin.
Ipokrito ka, ngunit sino nga ba ang hindi? Hindi mo kilala ang iyong sarili sa tuwing
may mabigat na suliranin,
may pamilyang nasa bingit ng kamatayan,
dadausdos ang karera sa pulitika,
nabigo sa pangarap ng kanyang paslit,
babagsak ang multi-milyong pisong negosyo,
kumalat ang sex video sa internet,
mabibigo sa pag-ibig,
o kahit may motoristang sumalubong sa one-way na kalsada.

May bubunot ng baril o kikitil sa ngalan ng kahambugan o isusugal ang buhay dahil
sa pagkadismaya sa mundo,
sa sarili,
sa tadhana at doon sa nasa Itaas.

Magpapasya ng may kaakibat na pagsisisi. Nasubukan na ba nating mamuhay ng may kapayapaan? Ewan. Malamang hindi.
Wika ng pilosopong matanda; buhay ay nilikha hindi para sa kapayapaan kundi para sa walang hanggang paghagilap sa mailap na tagumpay kesehodang makasagasa ng iba.
Oo. Malupit ang buhay. Malupit ang mundo. Salbahe ang tao.
Mabibigo ka kung kailan ka pursigido,
dadalaw ang trahedya sa panahong ayaw mo,
aangat ka kung mang-aapak ka,
sinadya mo man o hindi gagaguhin ka kung kailan nais mong magpakatino,
masasaktan ka kung kailan mo gustong magpakabait.

Nakalimutan na ng tao ang respeto.
Lahat na nga ay walang paggalang sa kapwa. Ang 'putangina' ang humalili sa 'po' at 'opo' bibitiwan ito tulad ng paglura sa kalsada,
magtataksil sa taong ubod mong mahal,
kukupit ng mula sa kaunti patungo sa malaki,
pagtatawanan ang may kapansanan,
kakamkamin ng ganid ang lahat pati na ang langit,
sisiraan ang kaibigan para sa kapirasong tawa,
pupurihin ang mga taong umaaglahi.
Kalilimutan ang nasa Itaas.
Saka lamang Siya maaalala tuwing sadsad na ang nguso sa lupa
o lupaypay sa tambak na problema
o nakikita na sa guni-guni ang anghel ng kamatayan.

Minsan. Minsan lang. Sasamba (kunwari) naman sa bahay dalanginan
tuwing Pasko,
tuwing Bagong taon,
tuwing kaarawan,
tuwing kasama ang syota,
tuwing Pasko ng pagkabuhay o
tuwing Miyerkules ng abo para magpakuha ng litrato at ipaskil sa librong hindi naman libro.

Dadalangin ng biyaya, hihingi ng kapatawaran o katuparan sa pangarap o magandang kalusugan. Makalipas na mapagbigyan.
Wawaglitin ang lahat.
Kahit ang pasasalamat.

Paano kung ang rapture ay sa isang linggo?
O bukas?
O mamaya?
Paano tayo haharap sa Lumikha?
Kung right minus wrong ang batayan patungo sa dambana ng kalangitan, papasa ka kaya?
Paano kung hindi? Mainit daw doon.
Ewan.
Bahala na.

Inisa-isa kong bilangin ang aking mga kasalanan... Madami.
Hindi na ako nagulat.
Tama ba na isipin nating higit na marami ang mas makasalanan kaysa sa atin?
Kakatawa.
Pare-pareho ang katuwiran ng mga taong makasalanan.
Tulad ko.
Ikaw rin.
At sa iba pang babasa nito.
Aasang tutungo sa Langit kahit ang ginagawa'y pulos kagaguhan.
Ah, siguro malapit na nga ang katapusan.
May delubyo na sa lahat ng dako ng daigidig.
mapaminsalang lindol,
nagngangalit na alon,
naghuhuramentadong bulkan,
bagyong kumikitil ng buhay at kabuhayan,
digmaan ng tao sa tao,
ng masama at mabuti,
ng relihiyon at paniniwala,
pagbaha ng literal,
ng pagmamagaling at
ng kasakiman,
karamdamang walang lunas,
walang medisina. 

May mga propeta na magdedeklara ng katapusan, may lider ng relihiyon na walang takot na aariin ang kaligtasan.
At may makukumbinsi.
Na tanga o takot lang.
Na kulang ang tiwala pero (umano'y) naniniwala.
Na walang alam ngunit nagdudunong-dunongan. Ikakalat ang kabobohan sa madla, magpapaskil sa librong hindi naman libro.
Pupulutin ng media ang isa pang kabobohan,
ang prediksyong bulaan,
parang maligno na maghahasik ng lagim,
ng sindak,
ng takot.
Sa lahat.
Kahit ang demonyo'y kanyang tatakutin, susubuking mag-ulat ng nakakasindak; suot ang costume nang parang sa astronaut. Hindi niya batid na ang kanyang hinahasik ay ang mismong kanyang katangahan.
At nabuhay ang alamat ng mahusay na pulitiko sa pamamagitan ng 'hoax',
ng panggagago,
ng pang-uuto sa mga tao.
Hindi sinunod ang protocol sa kagustuhang maging trending, sa ngalan ng rating.
Kung pinaniwalaan ang isang kalokohan,
lalo na ang boladas ng mga nanunungkulan,
lalo't may kasamang pangsuhol na bigas
o de-lata
o noodles
o tatlong daang piso
o rosaryo na may letrang B.
Makakakuha ng isang boto ang nagmamalasakit kuno.

'Wag mo nang pagtakhan kung bakit patuloy ang pagwawagi ng kawangis nina Pogi, Sexy, Tanda, Komedyanteng Plagiarist, Apo Makoy, Gloring, Ampatwan, Abnoy at iba pang panginoon ng iba't ibang lalawigan. Ah, muntik ko nang malimutan ang VP na may maitim na balak. Marami pa sila. Na hindi naniniwala sa political dynasty ngunit magmula sa apo sa tuhod hanggang sa kanilang yaya ay may katungkulan. Marami pa sila.
Hindi na mabilang dahil nagkukubli
sa ganda ng ngiti,
sa mabuting salita,
sa talumpati,
sa pagkalinga,
sa huwad na surbey,
sa pagiging makatao,
sa pagiging maka-Diyos.

Tayo'y paurong. Hindi pasulong.
Tayo'y paatras. Hindi paabante.
Tayo'y palubog. Hindi paahon.

Parang ang lahat ng nagaganap ay guni-guni o bangungot.
Guni-guning totoo ngunit ayaw paniwalaan, bangungot na dati'y sa pagtulog lang nangyayari.
Ngayon na ang panahon na ang isang sandali'y mas pinapangarap ang mahimbing kaysa ang gumising.
Tayong nabuhay sa maling henerasyon, sa maling pagkakataon.
Kabahagi ka o tayo ng lipunang kumokonsumo ng magastos na teknolohiya sa halip na mag-ipon ng kaalaman.
Uubos ng oras sa android sa halip na sa pamilya,
uubos ng salapi sa alak sa halip na pagkain,
isusugal ang barya sa halip na ipunin,
interesado sa bugbugan ng palikerong artista kaysa kasaysayan,
magbubukas ng porno sa halip na libro o kwaderno.
Binobobo ng satirical na balita, magkokomento at ibabalagbag ang kamangmangan.
Dose oras sa harap ng kwadradong monitor ngunit walang natutunan, walang nadagdag na kaalaman kundi
scandal,
tsimis sa idolo,
kalibugan,
ang mga pabebe,
ang magnae-nae
at kahalayan.
Tanungin mo kung ano nang balita sa kababayan (bagong bayani raw) na hahatulan ng kamatayan sa gitnang silangan, walang pakialam.
Ngunit saulado ang mga awiting pinasikat ng amerikanong teenager na lunod sa kasikatan ngunit lulong
sa alak, 
sa droga rin,
sa kontrobersiya at
sa kababuyan.

Dadakilain at sasambahin ang (mga) idolo, ituturing na parang diyos;
iiyakan,
ipaglalaban,
hahagilapin,
tutunguhin,
sasambahin.

Lipas na nga ang panahong ang bayani ay tunay na dinadakila at ang mga dakila ay tinatanghal na bayani.
May respeto.
May dangal.
May karangalan.

Isa na lamang itong panaginip.
Isang guni-guni.

Déjà Vu

Kagyat na tumanyag at nawindang
ang Pilipinas, dalawampung taon
na ang nakararaan
hindi dahil sa lider na disiplinaryan,
o matitikas na kanyang mga batas.
‘Di dahil sa pag-usbong ng kaunlaran,
o sa pag-usad ng bansa
sa larangan ng medisina,
teknolohiya o ng agham,
kundi dahil sa isang “bagong bayani”
na kikitlin ang buhay sa
teritoryo ng dayuhan.

Dalawampung taon na ang nakararaan
nang bitayin si Flor, hindi dahil
sa brutal na kasalanan
o sa pag-alagwa ng kanyang sanidad
sa kabila ng kahirapan,
hindi dahil sa pagpaslang ng
kanyang kaawa-awang kababayan
o ng paslit na isinakripisyo
upang siya’y mahusgahan.
Binitay si Flor dahil sa paghahanap
ng mailap na kaunlarang
‘di niya mahagilap sa bansang
kanyang kinamulatan.  

Nahimlay si Flor na patuloy
na nananawagan sa katarungang
ipinagkait ng pamahalaang
araw-araw ay manhid at inutil
sa iyak at sigaw ng
kanyang kababayan.
- - - - -
 

Muling tumanyag at nawindang
ang Pilipinas, makalipas ang
dalawampung taon,
‘di dahil sa mga suwail at sutil
na mga “disiplinaryan”,
o sa binabalahura at binabarubal
na matitikas na mga batas,
‘di dahil sa nabalahong kaunlaran,
o sa ‘di sa pag-usad ng bansa
sa larangan ng medisina,
teknolohiya o ng agham,
kundi dahil isang “bagong bayani”
na nahatulang kitlin ang buhay
sa teritoryo ng dayuhan.

 

Dalawampung taon (muli) ang nakalipas
nang mahushagan ng
kamatayan si Mary Jane,
hindi dahil sa brutal na kasalanan,
o sa pag-alagwa ng kanyang
sanidad sa kabila ng kahirapan,
hindi dahil sa pagbitbit ng
drogang ipinanggatong sa apoy
ng kawalang katarungan
o ng pagngasab sa kakarampot 
na barya upang maibsan ang kagutuman.
Kundi dahil sa paghahanap
ng mailap na kaunlarang
‘di niya mahagilap sa bansang
kanyang kinamulatan.  

Hinatulan si  Mary Jane na patuloy
na nananawagan ng katarungang
ipinagkait ng pamahalaang araw-araw
ay manhid at inutil sa iyak at sigaw ng
kanyang kababayan.
(Bagong Bayani man o nasa sariling bayan)

Bukas Na Liham Para Kay Gat Jose Rizal

Mahal kong Dr. Jose Rizal,

Disyembre 30 na naman. Holiday dahil araw ng iyong kadakilaan. Nagpapasalamat ang mga Pilipino sa’yo kasi dahil sa pagkamatay mo mahaba ang kanilang bakasyon, sumabay kasi ito sa selebrasyon ng Bagong Taon. Nakakatawa dahil tila limot na ng karamihan ang mga dahilan kung ano ang iyong ipinaglaban. Mas nae-excite sila sa pagpapaputok ng fireworks sa gabi ng Disyembre 31 kaysa pag-aralan, ipagdiwang o isapuso ang kasarinlang aming nakamtan dahil sa iyo at iba pang mga bayani ng bayan.

Kung nabubuhay ka kaya sa panahong kasalukuyan, ano kaya ang masasabi mo sa kalagayan ng ating lipunan?
Matuwa ka kaya dahil nagtatamasa ang lahat ng “Kalayaan”?
Hindi ka kaya nagsisisi dahil naging mapagmalabis ang maraming pilipinong dapat sana’y nag-aaruga sa ating Inang Bayan?
Masasabi mo kayang sulit ang pagbuwis ng iyong buhay para sa kapakanan ng mga Pilipino ng sumunod na henerasyon?

Marami pa rin naman ang nakakakilala sa’yo bilang aming pambansang bayani, marapat lang. Ngunit marami rin kaya ang nakakaalam sa mga sakripisyo at ginawa mo sa bayan sa panahong kasalukuyan? Ewan. Dahil sa dami ng mga nagsasamantala sa bayang iyong ipinaglaban sa kalayaan higit sa isandaang taon na ang nakararaan, hindi ko na mawari kung tuluyan na nga nilang kinalimutan ang pagmamahal at pagmamalasakit mo sa bayan, naibaon na rin marahil ang istorya sa likod ng katapangang ipinakita mo laban sa mapanupil at mananakop na mga kastila.

Halaw sa isang sinulat mo dati; “Aanhin mo ang kalayaan ng mga tinapakan kung bukas sila naman ang maghahari-harian.” pagkalipas ng mahigit isang siglong kasarinlan tila ganoon na nga rin ang nangyayari, ang salinglahi ng mga tinapakan, niyurakan at ipinaglaban mo noon ay sila ngayon ang hari at naghaharian sa ating bansa. Sila mismo ang dumudungis at hindi nagmamahal sa bayang iyong sinilangan.  Nawala na nga ang monarykiya ng Bansang Espanya ngunit nanatili naman ang mga hari sa iba’t ibang anyo at iba’t ibang kapuluan. Nakakalungkot. Sa halip na magtulungan ang lahat upang magpaunlad ang bansa, sa halip na maglingkod para sa bayan – ang mga makapangyarihan ay  kadalasang mas masahol pa sa hari, mas sakim pa sa ganid, mas malupit pa sa berdugo.

Nasaan na kaya ang iyong tinuran at nagmarka sa isip ng karamihan na: “Ang kabataan ang pag-asa ng bayan.” Tunay ngang kabataan sana ang pag-asa at mag-aahon sa nakasadlak na inang-bayan, ngunit taliwas at tila iba ang nangyayari sa kasalukuyan. Marami sa kabataan ang napapariwara at nalululong sa iba’tibang bisyo, marami ang bukas ang pag-iisip sa usaping seksuwal na nagreresulta sa maagang pag-aasawa, maraming palaboy at kapos sa edukasyon, marami ang katulad ng iba pang desperado at patungo sa kawalan ng pag-asa.

Ngunit batid kong mayroon pa ring kabataan ang mabubuti at matitino, sila na huhubog at papanday para sa magandang kinabukasan ng bansang Pilipinas.

Kahit kapiraso na lang, gusto ko pa ring mangarap na hindi pa lubusang huli ang lahat para magbago, may  pag-asa pang sisilay sa bansa mo katulad ng pag-asang iyong tangan-tangan noong ikaw ay nabubuhay pa at nangangarap na makaalpas sa mapaniil na kamay ng mga Kastila. Sana gaya mo, ang buhay namin ay magkaroon ng saysay at maging makahulugan.
Sana matularan namin ang kahit ilan lamang sa iyong kabayanihan.

Sana’y mabuhay ang kabayanihan sa aming mga puso at isip; ang adhikain at adbokasiya na iyong tinaglay noong ikaw’y nabubuhay ay hindi sana humilay; ang pagiging makabayan, matapang, dakila at handang magbuwis ng buhay para sa kapakanan ng bayan ay ‘di sana tumigil sa iyong panahon.

Bukas Na Liham Para Kay Supremo

Gugunitain na naman ng bansa ang iyong kaarawan. Ipagdiriwang na muli namin ang iyong kabayanihan. Nakapagtataka dahil (halos) lahat ng pambansang bayani (maliban sa'yo) ay araw ng kanilang kamatayan ang minamarkahan upang ihandog at gawing espesyal na araw nila na dapat ipagdiwang. Mas mahalaga raw kasing dakilain ang makabuluhang araw ng kamatayan ng isang bayani kaysa sa mismong araw ng kanyang kapanganakan, ngunit sa'yo ay iba yata.

Hindi ko alam kung sino ang nagtakda na dapat ang araw ng iyong kapanganakan ang siyang dapat na maging araw ng iyong kadakilaan. Kabaliktaran sa kinagisnan ng lahat, kabaliktaran sa nararapat. Hindi tuloy maalis sa isip ng marami na maaring may pinagtatakpang bahagi ng kasaysayan na hindi dapat mailantad at mailahad. At kung ano man ang tunay na dahilan sa likod nito ay iilan lang ang nakakaalam. Datapwa't hindi naman lingid sa kaalaman ng marami na ikaw ay pinaslang sa kamay mismo ng iyong kababayan.

Sa araw na Nobyembre 30 na ituturing naming espesyal, aalalahanin na naman ng bansa at ng pamahalaan ang iyong kadakilaan. Matutuwa ang lahat dahil holiday at walang pasok sa mga paaralan at sa halos lahat ng mga opisina, pribado man o gobyerno at sa iba pang mga istablisimiyento, para sa mga may pasok naman'y katumbas ito ng dobleng sweldo. Hindi nakapagtatakang mas marami sa mga kababayan nating pilipino na gusto ang araw na ito -- hindi dahil sa iyong kaarawan kundi dahil mas nananaig ang araw ng kanilang pahinga kaysa araw ng paggunita sa iyong kabayanihan. Idagdag pang nakalulungkot na malamang napakaraming mga pilipino na hindi na kilala kung sino ka at kung ano ang kahalagahan ng iyong ipinaglaban.

Sa loob ng mahigit isandaang taong paggunita ng bansa sa espesyal na araw na ito, sa kabila ng kung ano-anong seremonya, re-enactment at aktibidades na may kaugnayan sa iyong pakikidigma laban sa mga manunupil ng bansa at ang lahat ng ito'y may dedikasyon (umano) para sa iyong kabayanihan, kumusta na kaya ang iyong adhikain para sa bansang lubos mong minahal? Sa bansang inalayan mo ng iyong dugo at buhay?

Saan na kaya napunta ang lahat ng iyong ipinaglaban? Alam pa kaya ng lahat kung anong naging sanhi at dahilan ng iyong pagpaslang? At kung sakaling alam man nila ito, may pagpapahalaga pa kaya sila rito?

Marahil kung ikaw ay nabubuhay sa panahong ito muli mong kukunin ang iyong tabak upang ito'y iwasiwas at i-amba sa mga pilipinong dinadaig pa ang mga dayuhan sa pagsasalaula at pagtataksil sa bayan.

Marahil hindi ka manghihinayang na ibuwis muli ang iyong dugo kapalit ng kanilang dugo at buhay na walang pinahahalagahan kundi ang pansarili nilang interes at kapakanan at 'di iniisip ang kapakanan ng nakararaming mas higit na nangangailangan ng kalinga.

Marahil muli mong ikakasa ang iyong rebolber upang muli itong iputok sa mga pilipinong makabayan umano ngunit nagkukubli naman sa hiram na kapangyarihan at salapi, silang mga walang pakundangan sa paglustay sa yaman ng bayan at walang paggalang sa hustisya at katarungan.

Marahil hindi ka magdadalawang-isip na isugal muli ang iyong buhay para sa kapakanan ng mga aba at api upang ipamulat sa mga nanunungkulan na ang tunay na pagmamahal sa bayan ay may kaakibat na sakripisyo, na ang lahat ay kaya mong isantabi para sa magandang kinabukasan ng iyong bayan at kababayan.

Lumilipas ang maraming taon, pang-ilang henerasyon na rin ang nagdaan, ilang libro at sulatin na rin ang naisulat tungkol sa iyo, sa mga katipunero at sa Katipunan -- mga artikulong nakasaad at nakalahad doon ang aral ng iyong buhay at ang pagpupunyagi mong iahon ang bayan sampu ng iyong mga kasamahang bayani na 'di napangalanan mula sa kamay ng mga manunupil. Marahil ang tanong ko'y tanong din ng maraming pilipino:

Ano nang nangyari sa iyong ipinaglaban?

Ano nang nangyari sa mga pilipinong nagtatamasa ng kalayaan?

Ano nang nangyari sa Pilipinas mula noong ito'y sapilitan mong maiwan?

Ang pangarap mong magkaroon ng ganap na kasarinlan ang Pilipinas sa kamay ng mga Kastila ay matagal nang naganap ngunit nakalulungkot na hindi pala ito sapat, sapagkat ang kasarinlang ito ay naabuso ng husto at siya ring naging dahilan upang malugmok ang bansang lubos mong inibig. Hindi pala sasapat ang kalayaang tinatamasa kung walang pag-ibig na namamayani sa mga puso ng bawat tao para sa kanyang bansa. At anumang uri ng kalayaan kung walang tunay na pagmamahal sa bayan ay magreresulta sa paghihirap ng mamamayang sinasamantala ng mga ganid sa kapangyarihan.

Bagama't nakamit umano ng bansa ang kalayaan mula sa Espanya, tulad mo tila ang Pilipinas ay isa pa ring bigo.

Bagama't ang adhikain mo sa bansa ay 'di naging ganap, gaya mo tila lahat ng iyong pangarap ay naglaho.

At katulad mo tila hanggang pag-alala at pangarap na lamang ang kaya naming gawin.

Ayon sa kasaysayan, libo-libo ang nagbuwis ng buhay. Kabilang ka na. Para sa bansa. Para sa lahat. Umaasang tatamasahin ang pag-unlad makalipas ang kasarinlan. Higit sa tatlong daang taong pananakop ng mga Kanluranin. Higit isang daang taon makalipas na ikaw ay paslangin. Saan na napunta ang bansa natin? Masdan ang mga naghahari-harian sa panunungkulan sila'y gaya na ng mga kastilang walang respeto sa karapatan ng bawat mamamayan. Mabuti pa noon na ang mga manunupil ay mga dayuhan 'di tulad ngayon na ang mismong nasa kapangyarihan ang umaabuso at pumapaslang sa pangarap ng bawat pilipino.

Matagal nang tumatangis ang bansa.

Panahon pa ng Kastila.

Panahon pa ng Katipunan.

Panahon pa ng Amerikano.

Panahon pa ng mga Hapon. At hanggang ngayon sa kamay ng huwad na Kasarinlan. Hindi na matapos, hindi matigil sa pagkubkob ng mga tarantado hanggang sa siguro'y masaid na ang lahat, hanggang maubos na ang kayamanan. Marahil kung ikaw ay buhay sa panahong ito mananawa ka sa katatanong ng: Hanggang kailan ang ganitong kalagayan ng aking Inang-Bayan?

Sa modernong panahong ito na ang lahat ng bansa'y patungo na sa kaunlaran maliban sa ating bansa, tila bumabalik kami sa 'di magandang pahina ng ating kasaysayan.

Hindi ba't sa iyong panahon ay may mga pilipino ring nagtaksil?

Hindi ba't ang pumaslang sa'yo ay iyong kapanalig umano?

Hindi ba't wala silang awa nang ikaw ay kanilang kitilin?

Hindi ba't ikaw at sampu ng marami pang mga dakila ay inagawan ng karapatang mabuhay ng iyo mismong kadugo at kalahi?

Tila bumalik nga ang nakaraaan. 

Tila naulit nga ang kasaysayan. 

Ang mga pilipinong sakim at taksil na ito'y nabuhay na muli sa kasalakuyang panahon -- sila ang naghuhudas sa bansa na nagkukunwang tutulungang makaaahon ang bansa mula sa pagkakadapa. Gaya mo marami pa rin namang mga pilipino ang nakikipaglaban sa karapatan ng mamamayan; nakikipaglaban para sa magandang kinabukasan. Hindi ko nga lang batid kung may magandang kahihinatnan ba ang pakikidigma ng mga pilipinong nasa kabundukan na niyayakap ang rebolusyon at himagsikan. Bagama't inaalipusta ang mga pilipinong nakikibaka sa lansangan na may kahalitulad na prinsipyong iyong ipinaglaban hindi pa rin sila nagsasawa magsagawa ng demonstrasyon laban sa pamahalaan.

Naitala sa kasaysayan ng bansa ang isinagawa ninyo noong 'Unang Sigaw' sa Balintawak. Naging popular at naging inspirasyon ito ng mga pilipinong may paninindigan para sa bayan. Ang masaklap lang, ang 'sigaw' na ito higit isang siglo na ang nakalipas ay sigaw pa rin ng milyon-milyong pilipinong sadlak at sabik sa kaunlaran. Sila'y 'di tumitigil sa pagsigaw hanggang sa ang sigaw nila ay naging pagtangis, naging palahaw at ngayo'y pagmamakaawa.

Siguro kahit ilang Andres Bonifacio pang tulad mo ang makipaglaban para sa kanyang kababayan ay walang magaganap na pagbabago hangga't walang lubos na pagmamahal sa bayan ang bawat pilipino. Ganunpaman, kaming mula sa bagong henerasyon ng pilipino ay nagpapasalamat sa iniwan mong legasiya ng katapangan at tunay na pag-ibig para sa bayan. Ang iyong alaala at lahat ng nagawa ninyo sa bayan sampu ng iba pang mga bayaning literal na nagbuwis ng dugo at buhay ay magiging inspirasyon ng kabataang pilipinong may pagpapahalaga sa bansa at kasaysayan. Patuloy naming aalalahanin at isasapuso ang iyong tinuran na: "Wala nang pag-ibig ang hihigit pa sa pag-ibig sa tinubuang lupa. Wala na nga, wala."